عملکرد ضعیف رایزنان بازرگانی در برابر انتظارات بخش خصوصی

در اقتصاد جهانی امروز، رایزنان بازرگانی به‌عنوان نمایندگان اقتصادی کشورها نقشی کلیدی در توسعه صادرات و تسهیل روابط تجاری ایفا می‌کنند. از رایزنان انتظار می‌رود که با شناسایی فرصت‌های جدید، کاهش موانع تجاری، و ایجاد ارتباطات موثر با بازارهای خارجی، به توسعه اقتصادی کشور کمک کنند. با این حال، در ایران، عملکرد ضعیف رایزنان بازرگانی با انتقادهای جدی بخش خصوصی مواجه شده است. عدم شناخت دقیق از بازارهای هدف، کم‌توجهی به حل مشکلات صادرکنندگان، و رویکرد تشریفاتی این نهاد، موجب از دست رفتن بسیاری از فرصت‌های ارزشمند تجاری شده است.

آمار صادرات و تحلیل وضعیت

در سال ۱۴۰۲، رشد صادرات غیرنفتی ایران تنها ۲.۵ درصد بود، در حالی که کشورهایی مانند ترکیه و امارات به ترتیب با ۱۲ و ۱۰ درصد رشد، توانسته‌اند موقعیت تجاری خود را در منطقه تقویت کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین فرصت‌های از دست رفته ایران در سال‌های اخیر، بازار قطر بوده است. قطر به‌دلیل میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲، میلیاردها دلار در زیرساخت‌های خود سرمایه‌گذاری کرد و تقاضای زیادی برای کالاها و خدمات مختلف ایجاد شد. با این حال، ایران نتوانست به‌درستی از این فرصت بهره‌برداری کند. سهم کالاهای ایرانی در بازار قطر طی دو سال اخیر ۵ درصد کاهش یافته، در حالی که کشورهای رقیب مانند ترکیه و هند به‌سرعت جایگاه خود را تقویت کرده‌اند.

این در حالی است که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک ایران به قطر و وجود پتانسیل‌های مشترک، انتظار می‌رفت که صادرات ایران به این کشور به‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد. قطر در سال ۲۰۲۳ واردات خود را از منطقه افزایش داد، اما در همین زمان، ارزش صادرات ایران به قطر در مقایسه با سال ۱۴۰۰ حدود ۸ درصد کاهش یافت. کالاهای ساختمانی، مواد غذایی و محصولات پتروشیمی از جمله حوزه‌هایی بودند که ایران می‌توانست سهم بیشتری در آن‌ها داشته باشد، اما ضعف در هماهنگی و پیگیری‌های تجاری، این فرصت‌ها را در اختیار رقبای منطقه‌ای قرار داد.

مشکلات ساختاری رایزنان بازرگانی

بخش خصوصی ایران بارها از عملکرد رایزنان بازرگانی در کشورهای مهم منطقه، از جمله قطر، انتقاد کرده است. بسیاری از صادرکنندگان گزارش داده‌اند که رایزنان نتوانسته‌اند مشکلات گمرکی و تعرفه‌ای را به‌موقع حل کنند و با تغییرات سریع مقررات در قطر همگام شوند. همچنین، رایزنان به‌جای تمرکز بر ارتباط مؤثر با تجار و شناسایی نیازهای بازار، بیشتر به برگزاری جلسات تشریفاتی و ارائه گزارش‌های رسمی اکتفا کرده‌اند. در نتیجه، شرکت‌های ایرانی با موانع متعددی در زمینه ورود به بازار قطر مواجه شده‌اند و در رقابت با شرکت‌های ترکیه‌ای و هندی شکست خورده‌اند.

مشکل دیگر، انتصاب افراد غیرمتخصص در پست‌های رایزنی است. بسیاری از رایزنان بازرگانی در کشورهای هدف، فاقد تجربه کافی در تجارت بین‌الملل و آشنایی با نیازهای بازارهای محلی هستند. در مورد قطر، ناتوانی رایزنان در برقراری ارتباط با شبکه‌های تجاری و نهادهای اقتصادی محلی، به کاهش حضور ایران در این بازار منجر شد. این در حالی است که رقبای ایران با ایجاد دفاتر تجاری فعال و ارتباط مستقیم با خریداران قطری، به‌راحتی جایگاه خود را در بازار تقویت کرده‌اند.

پیامدهای اقتصادی ضعف در عملکرد رایزنان

پیامدهای ناکارآمدی رایزنان بازرگانی فراتر از از دست رفتن فرصت‌های تجاری است. کاهش صادرات به کشورهایی مانند قطر، موجب کاهش منابع ارزی و افزایش وابستگی به بازارهای محدودتر شده است. علاوه بر این، ناتوانی در تثبیت جایگاه ایران در بازارهای منطقه، رقابت‌پذیری اقتصاد کشور را تضعیف کرده و موجب کاهش اعتماد بخش خصوصی به نهادهای دولتی شده است.

قطر به‌عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای منطقه، ظرفیت بالایی برای واردات کالاها و خدمات مختلف دارد. با این حال، عملکرد ضعیف رایزنان ایران در شناسایی فرصت‌های جدید و عدم پیگیری مشکلات تجار باعث شده که بخش عمده‌ای از این بازار در اختیار رقبای منطقه‌ای قرار گیرد. از دست رفتن فرصت صادرات به قطر، نمونه‌ای از چالش‌های بزرگ‌تر ایران در حوزه تجارت بین‌الملل است که نیازمند اصلاح فوری است.

پیشنهادات برای بهبود وضعیت

برای رفع این مشکلات و احیای اعتماد بخش خصوصی، چند اقدام اساسی باید در دستور کار قرار گیرد:

۱. انتصاب افراد متخصص: رایزنان بازرگانی باید بر اساس شایستگی و تجربه در حوزه تجارت بین‌الملل انتخاب شوند.

۲. تقویت ارتباطات با بخش خصوصی: رایزنان باید به‌طور مستمر با تجار و صادرکنندگان در تماس باشند و مشکلات آن‌ها را به‌طور جدی پیگیری کنند.
3. آموزش مداوم: تجارت جهانی به‌سرعت در حال تغییر است و رایزنان باید با آخرین تحولات بازارها و قوانین بین‌المللی آشنا باشند.

۴.ارزیابی عملکرد رایزنان بر اساس شاخص‌های ملموس: شاخص‌هایی مانند افزایش حجم صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی باید مبنای تمدید یا تغییر مأموریت رایزنان قرار گیرد.

جمع‌بندی

در شرایط حساس کنونی، اقتصاد ایران بیش از هر زمان دیگری به توسعه صادرات و حضور مؤثر در بازارهای بین‌المللی نیاز دارد. رایزنان بازرگانی باید از رویکردهای تشریفاتی فاصله بگیرند و با شناخت دقیق نیازهای تجار و ایجاد ارتباطات مؤثر، نقش خود را در بهبود تجارت خارجی کشور ایفا کنند. بدون اصلاحات اساسی در این حوزه، نه‌تنها نمی‌توان به بهبود وضعیت صادرات امیدوار بود، بلکه خطر از دست رفتن بازارهای بیشتری نیز وجود دارد. قطر تنها یک نمونه از بازارهای هدفی است که با مدیریت بهتر، ایران می‌توانست حضور قدرتمندتری در آن داشته باشد.

* سید محمد میرانی/ عضو هیئت مدیره اتاق بازرگانی مشترک ایران و قطر

منبع: تسنیم