مدیریت ۷ دهه گذشته ما را به ناترازی آب رساند
مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران با تاکید بر لزوم شکلگیری گفتوگوی ملی آب، ضعف حکمرانی، نبود دادههای هوشمند، قیمتگذاری غیرواقعی آب و ناهماهنگی با بخش کشاورزی را از ریشههای اصلی ناترازی منابع آب کشور دانست و گفت: تا زمانی که تصمیمها به اقدام عملی در استانها منجر نشده و الگوی کشت، مدیریت مصرف و قیمت آب بهصورت واقعی اصلاح نشود، بحران آب کشور حل نخواهد شد.
حمیدرضا جانباز، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا و مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران، در شصتوهفتمین گردهمایی مدیران ارشد بخش آب کشور بر ضرورت شکلگیری نشستهای گفتمانی منسجم در حوزه آب با محوریت وزارت نیرو تأکید کرد و گفت: بخش آب نیازمند فضایی برای گفتوگوی مرجع، تخصصی و فارغ از جایگاههای اداری است تا این گفتوگوها به گفتمان غالب و در نهایت به اقدام عملی منجر شود.
وی با اشاره به برگزاری نخستین نشست گفتمانی در این چارچوب با موضوع بارورسازی ابرها اظهار کرد: هدف ما ایجاد بستری است که در آن دانشگاهیان، پژوهشگران، مدیران اجرایی و فعالان حوزه آب کنار هم بنشینند و بدون ملاحظات مرسوم اداری به بیان دیدگاهها و تجربیات خود بپردازند. این مسیر باید به یک جریان مستمر تبدیل شود و در استانها نیز تداوم یابد.
تشکیل «اتاق گفتوگوی ملی آب»؛ پل ارتباطی کارشناسان و تصمیمگیران
جانباز افزود: حتماً این عزم وجود دارد که نشستهایی از این جنس بیشتر برگزار شود. در همین راستا، ظرف هفتههای آینده خروجی مشترکی از سوی دانشگاهها و هم از سوی مرکز پژوهشهای مجلس تحت عنوان «اتاق گفتوگوی ملی آب» منتشر خواهد شد که حاصل چندین جلسه است تا نظرات کارشناسان بهطور مستقیم به گوش تصمیمگیران برسد.
مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران با اشاره به ریشههای ناترازی کنونی در بخش آب کشور تصریح کرد: سبک مدیریت و تصمیمگیریهای ۷ دهه گذشته، ما را به وضعیت فعلی رسانده است. با وجود سیاستها و برنامههای متعدد، در بسیاری موارد تصمیمها به اقدام مؤثر نرسیدهاند. اکنون تمرکز بر این است که همکاری بینبخشی تقویت و فرآیند تصمیمگیری به اجرا در استانها منتهی شود.
برنامه هفتم پیشرفت؛ نقشه راه شفاف برای اصلاح حکمرانی آب
وی با تأکید بر قانون برنامه هفتم توسعه گفت: امروز دیگر امکان تعارف وجود ندارد؛ ما بهعنوان رؤسای دستگاههای اجرایی باید در تفریغ بودجه و پایان سال اول اجرای برنامه پاسخ دهیم که چه اقدام عملی انجام دادهایم. درعین حال برنامه هفتم پیشرفت یک فرصت است؛ چرا که برای نخستین بار جداول و تکالیف صریحی پیشبینی شده که مسیر را نشان میدهد. موضوعاتی مانند بازار بهرهوری آب، طرح تعادلبخشی، کنتورهای هوشمند، تحویل حجمی آب، توسعه مشارکت بخش خصوصی و استفاده از ظرفیتهای گردشگری که سالهاست مطرح بوده، اما در عمل بهطور کامل محقق نشدهاند.
وی با اشاره به چالش تحویل حجمی آب بهویژه در بخش کشاورزی گفت: اگرچه در برخی استانها اعلام میشود تحویل بهصورت حجمی انجام میشود، اما نخستین نقد بهرهبرداران این است که تحویل واقعی حجمی نیست. این موضوع نیازمند هماهنگی جدیتر بین وزارت نیرو و بخش کشاورزی است و باید در جلسات تخصصی دنبال شود.
روایتسازی درست، سپر مقابله با تحلیلهای غلط در بخش آب
معاون وزیر نیرو همچنین بر اهمیت «روایتسازی» درخصوص اقدامات مؤثر در بخش آب کشور و همچنین مسائل اجتماعی آب تأکید کرد و گفت: روایت اول بسیار مهم است؛ اگر مدیریت سیلاب یا یک رویداد موفق و مهم آبی بهدرستی روایت شود، میتواند امیدآفرین و راهگشا باشد و مسیر را برای تحلیلهای غلط مسدود کند. همانطور که در برخی استانها مانند پروژه مهم و موفق انتقال آب به بانه این ظرفیت وجود داشت و به خوبی استفاده شد.
جانباز خاطرنشان کرد: مدیران استانی نباید منتظر برگزاری نشستهای ملی بمانند. ارتباط با دانشگاهها، بخش اجتماعی، استفاده از تجربیات موفق استانها و تعاملات بیناستانی باید تقویت شود. تجارب ارزشمند زیادی در استانها وجود دارد که با بهاشتراکگذاری آنها میتوان مسیر اصلاح مدیریت آب کشور را هموارتر کرد.
تأکید بر نقش کلیدی مدیران استانی در تصمیمسازی آب کشور
مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران، در ادامه سخنان خود بر ضرورت مشارکت فعال مدیران استانی در فرآیند تصمیمسازی تأکید کرد و گفت: پیشنهاد مشخص این است که تعدادی از همکاران استانها بهصورت هدفمند در فرآیندهای تصمیمگیری دخالت داده شوند و مسائل را از نزدیک دنبال کنند. این کار حتماً باید انجام شود و انجام هم خواهد شد؛ چراکه بدون این مشارکت، اداره آب کشور ممکن نیست.
وی با اشاره به رویکرد مطرحشده از سوی مدیران استانی افزود: اگرچه معمولاً انتظار میرود در چنین نشستهایی بیشتر درباره طرحهای عمرانی و مشکلات مالی صحبت شود، اما واقعیت این است که آسیبشناسی مطرحشده از سوی شما دقیق و بهجا بود. مسائل آب صرفاً به پروژههای عمرانی محدود نیست و باید سایر ابعاد مؤثر نیز دیده شود.
تغییر اقلیم، پایه ناترازی آب در کشور
جانباز یکی از محورهای اصلی آسیبشناسی وضعیت موجود را تغییر اقلیم دانست و تصریح کرد: ما باید بپذیریم که شرایط اقلیمی تغییر کرده است؛ در گذشته آب و بارش بیشتری داشتیم، اما امروز در بسیاری از استانها با کاهش منابع آبی مواجهایم. این واقعیت یکی از پایههای اصلی ناترازی کنونی در بخش آب است.
وی ادامه داد: در کنار اقلیم، تحولات اقتصادی و اجتماعی سالهای اخیر نیز بسیار تعیینکننده بوده است. سطح توقعات، شرایط بهداشتی و مسائل اجتماعی مردم تغییر کرده و دیگر نمیتوان با همان رویههای گذشته با جامعه ارتباط برقرار کرد. فاصلهای میان نگاه دستگاه اجرایی و مطالبات مردم در سطح جامعه وجود دارد که اگر دیده نشود، حکمرانی آب با چالش جدی مواجه خواهد شد.
مدیریت مصرف نادیده گرفته شده است
مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران با اشاره به ضعفهای موجود در حکمرانی آب گفت: در حوزه حکمرانی مطلوب، ضعفهای جدی داریم. یکی از نشانههای آن، کمتوجهی به مدیریت مصرف است. در این نشست هم تنها تعداد محدودی از دوستان به موضوع مصرف پرداختند و آن هم عمدتاً معطوف به آب شرب بود، در حالی که مصرف بالا در بخشهای کشاورزی و صنعت نیز از چالشهای اصلی ماست.
وی افزود: حتی در استانهایی که عنوان میشود اضافهبرداشت نداشتهاند، واقعیت این است که مصرف بالاست. در بخش صنعت نیز هنوز در تغییر فناوریها و اصلاح روشهای مصرف عقب هستیم. برای مثال، اقداماتی که امروز در برخی صنایع بزرگ برای اصلاح سیستمهای خنککاری در حال انجام است، باید سالها قبل اجرا میشد.
دادههای هوشمند پیششرط تصمیمگیری درست در بخش آب
جانباز بزرگترین شاخص ضعف حکمرانی آب را کمبود دادههای دقیق و هوشمند دانست و گفت: وقتی داده معتبر نداریم، تصمیمگیری هم دچار اشکال میشود. اگر قرار است کاهش مصرف اتفاق بیفتد، باید مشخص باشد کاهش نسبت به چه عدد و چه مبنایی است. امروز حتی در اسناد بالادستی، از جمله سند امنیت غذایی، اعداد متفاوتی وجود دارد و این ناهماهنگی کار را دشوار کرده است.
قیمتگذاری واقعی آب، کلید مدیریت منابع و الگوی کشت بهینه
معاون وزیر نیرو با اشاره به موضوع الگوی کشت نیز افزود: هرچند وزارت جهاد کشاورزی اقدامات خوبی انجام داده و از نظر فنی و اطلاعاتی، الگوی کشت و سطح زیرکشت را بهصورت دقیق در اختیار دارد، اما بدون همافزایی دادهها و تصمیمگیری مشترک، اصلاح حکمرانی آب به نتیجه نخواهد رسید.
وی با تأکید بر نقش قیمتگذاری واقعی آب در اصلاح الگوی کشت افزود: وقتی قیمت واقعی آب وجود نداشته باشد، کشاورز بر اساس ترجیح و منفعت کوتاهمدت خود تصمیم میگیرد چه محصولی کشت کند و در چنین شرایطی بهرهوری محصولات بهشدت پایین میآید. در واقع، نبود سیگنال قیمتی صحیح باعث میشود نه به بهرهوری توجه شود و نه به محدودیت منابع.
نبود سازوکار اقتصادی مناسب
جانباز با اشاره به آمارهای رسمی خاطرنشان کرد: بر اساس دادههای مرکز آمار، ما عملاً معادل حدود دو میلیارد مترمکعب آب را فقط در قالب صادرات شیر از کشور خارج کردهایم؛ عددی که شاید در نگاه اول باورپذیر نباشد. دلایل متعددی برای این مسئله مطرح میشود که یکی از آنها این است که تولیدکننده با نهادههایی که ارز ترجیحی دریافت کردهاند تولید میکند، اما فروش محصول در داخل کشور درآمد کافی برای او ندارد و در نتیجه صادرات را ترجیح میدهد.
وی تأکید کرد: اگر قیمتها واقعی بود و سازوکارهای اقتصادی بهدرستی عمل میکرد، آیا چنین حجمی از صادرات غیرمستقیم آب اتفاق میافتاد؟ در شرایط فعلی، نه ما و نه کشاورزان بهصورت گسترده از فناوریهای نوین استفاده نمیکنیم و نظام تولید همچنان بر پایه روشهای سنتی است؛ روشی که هم به کشاورز آسیب میزند و هم منابع آب کشور را تحت فشار قرار میدهد.
تجربه موفق آبیاری زیرسطحی در نیشکر
مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران با اشاره به برخی مصادیق استانی گفت: در حوزه اصلاح الگوی کشت و شیوههای آبیاری، تجربههای قابلتوجهی وجود دارد. برای مثال، اجرای آبیاری زیرسطحی در یک پایلوت نیشکر منجر به صرفهجویی قابلتوجهی در مصرف آب شده است. همچنین اگر بهجای نیشکر، کشتهای جایگزین مانند چغندرقند در نظر گرفته شود و زمان کشت آن از بهاره به پاییزه در استان خوزستان تغییر کند، میتوان به کاهش مصرف آب و افزایش بهرهوری امیدوار بود.
جانباز تأکید کرد: اصلاح الگوی کشت، واقعیسازی قیمت آب و استفاده از فناوریهای نوین باید بهصورت همزمان و هماهنگ دنبال شود؛ در غیر این صورت، ناترازی منابع آب کشور همچنان تداوم خواهد داشت.
وی با اشاره به ناهماهنگی دادهها در اسناد بالادستی افزود: حتی در سند امنیت غذایی، موضوع آب کشاورزی بهصورت محدود و در حد یک پرانتز دیده شده و این نشان میدهد هنوز به جایگاه واقعی داده و اطلاعات هوشمند در حکمرانی آب نرسیدهایم.
اثربخشی برنامهها مشروط به تکمیل سامانههای اندازهگیری است
مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران تأکید کرد: واقعیت این است که بدون تکمیل ابزارهای اندازهگیری، نمیتوان انتظار مدیریت مصرف، کاهش برداشت یا تصمیمسازی دقیق داشت. یکی از اولویتهای جدی من، پیگیری روزانه این موضوع است تا تجهیزات اندازهگیری و سامانههای دادهمحور در بخش آب تکمیل شود. اگر این حلقه اصلاح نشود، طبیعی است که سیاستها و برنامهها با استقبال و اثربخشی لازم مواجه نشوند.
