خشکسالی و سیل دو روی یک سکه‌اند!
رئیس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری می‌گوید عمدتا در مناطق خشک و نیمه خشک، خشکسالی و سیل دو روی یک سکه‌اند. در بسیاری از سال‌ها شاهد بوده‌ایم و هستیم در حالیکه مناطق قابل توجهی از کشور درگیر خشکسالی است مناطق دیگر با سیلاب‌های مهیبی مواجه شده‌اند. روند رو به تزاید این شرایط و رخدادها می‌تواند ناشی از پدیده گرمایش جهانی و وقوع تغییر اقلیم در ایران باشد.
مهران زند در پاسخ به این سوال که بارش‌های اخیر چقدر به منابع آبی کشور و سفره‌های زیر زمینی کمک کرده است؟ گفت: بر اساس آخرین گزارش‌های سازمان هواشناسی تا سوم مردادماه، میانگین بارش کل کشور حدود ۱۶۵.۶ میلی متر بوده که ۶۴.۲ میلی متر یا حدود ۲۸ درصد نسبت به بلند مدت کاهش داشته است. این یعنی در بخش‌های وسیعی از کشور خشکسالی حاکم بوده است.
وی ادامه داد: در ۱۱ مرداد ماه سالجاری میانگین بارش کل کشور ۱۷۵.۲ میلی‌متر اعلام شده است. این بدان معنی است که از سوم تا یازدهم مرداد ماه، یعنی در مدت هشت روز، اختلاف بارش این دو مقطع زمانی تنها ۹.۶ میلی متر بوده است و کسری بارش را در بلند مدت از ۲۸ درصد به حدود ۲۴ درصد رسانده و تنها ۹.۶ میلی‌متر یا چهار درصد از کل کسری را جبران کرده است. اگر چه می‌توان گفت همین مقدار هم در مقیاس کل کشور قابل توجه است، اما با رقم افزایش ۲۰ تا ۳۰ درصدی که برخی از خبرگزاری‌ها اعلام کرده‌اند، فاصله قابل توجهی دارد.
رئیس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اضافه کرد: غالب مردم کشورمان و حتی شمار قابل توجهی از مدیران و مسئولان بخش‌های مختلف درک درستی از شرایط خشکسالی ندارند و گمان می‌کنند با چند بارندگی که آنهم به صورت رگباری و سیلابی رخ داده‌است، معضل خشکسالی کاملا رفع شده و مشکلی نخواهیم داشت. اما بررسی آمار و اطلاعات منتشر شده توسط سازمان هواشناسی کشور گویای آن است که استان‌های ایلام، لرستان و کرمانشاه همچنان با خشکسالی شدید مواجه‌اند. این سه استان بیش از ۲۰۰ میلی‌متر کاهش بارندگی نسبت به میانگین بلند مدت دارند. بعد از آنها نیز استان‌های خوزستان، همدان، البرز، قزوین و کردستان با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند و کاهش بیش از ۱۰۰ میلی متری نسبت به میانگین بلند مدت دارند.
وقوع گرمایش جهانی و تغییر اقلیم
به گفته وی باید بدانیم که عمدتا در مناطق خشک و نیمه خشک، خشکسالی و سیل دو روی یک سکه‌اند. در بسیاری از سال‌ها شاهد بوده‌ایم و هستیم در حالیکه مناطق قابل توجهی از کشور درگیر خشکسالی است مناطق دیگری با سیلاب‌های مهیبی مواجه شده‌اند. روند رو به تزاید این شرایط و رخدادها می‌تواند ناشی از پدیده گرمایش جهانی و وقوع تغییر اقلیم در ایران باشد. از مهمترین نتایج تغییر اقلیم مطابق آخرین دستاوردهای علمی معتبر در جهان و ایران، افزایش فراوانی وقوع پدیده‌های فرین یا رخدادهای حداکثری مانند بارش‌های بسیار سنگین و عمدتا رگباری، وقوع طوفان‌های گرد و غبار، جریانات جوی گرم، یخبندان و…است. با توجه به افزایش فراوانی وقوع این پدیده‌ها در آینده باید به این شرایط بیشتر توجه کنیم و آمادگی به مراتب بهتری برای مواجهه هوشمندانه با آنها داشته باشیم تا بتوانیم از حجم خسارت بکاهیم.
وی در ادامه گفت: اینکه چقدر از بارندگی‌ها به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کرده و به چه میزان آب استحصال کردیم، تا حدود زیادی بستگی به شرایط سطح زمین در عرصه‌هایی دارد که بارندگی در آنجا رخ داده است. عملیات آبخیزداری از مهمترین عملیاتی است که می‌تواند منجر به حفظ این بارش‌ها، نگهداری و انتقال آنها به سفره‌های زیرزمینی باشد. بنابر اعلام سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور این بارندگی‌ها در ۲۲ استان رخ داده و عملیات آبخیزداری که در این استان‌ها انجام شده به صورت مثبت عمل کرده است.
زند عنوان کرد: بنا بر گزارش‌های اخیر سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری ۲۱۹ حوزه از حوزه‌های آبخیز کشور در سطح شش میلیون هکتار درگیر سیل شدند که در این حوزه‌های آبخیز، حدود پنج و نیم میلیارد متر مکعب سیلاب و رسوب مهار شده است(البته مقداری اغراق آمیز به‌نظر می رسد و نیاز به محاسبات دقیق دارد).
این پژوهشگر حوزه خاک و آبخیزداری اضافه کرد: اینکه چه مقدار از این ۵.۵ میلیارد به آب‌های زیرزمینی می‌پیوندند بستگی به شرایط اقلیمی منطقه مورد نظر، وضعیت سطح خاک، پوشش گیاهی و مؤلفه‌های متعدد دیگری دارد. ولی در هر صورت رقم قابل توجهی است که این رقم تنها در سایه انجام عملیات آبخیزداری می‌تواند استحصال شود، در غیر این صورت اگر در مناطقی که بارش رگباری در آنجا اتفاق می‌افتد عملیات مختلف آبخیزداری انجام نشده باشد، بارندگی‌ها به صورت جریان‌های سیلابی و مخرب از دسترس خارج می‌شوند و قابل استفاده نخواهند بود.
بارش‌های فصل گرم تغییرپذیری زیادی دارند
وی با بیان اینکه بارش‌های اخیر به لحاظ الگوی زمانی و مکانی بسیار متفاوت از بارش‌های پاییزی و زمستانی هستند، گفت: بارش‌های فصل گرم خصوصا بارش‌ها اخیر از نوع موسمی یا مونسون بوده و تغییر پذیری زیادی دارند. اغلب به صورت رگباری بوده و در یک بازه زمانی کوتاه رخ می‌دهند و حجم قابل توجهی دارند و همچنین پیش‌بینی دقیق نحوه عملکرد آنها سخت است. به بیانی دیگر تغییر پذیری زمانی و مکانی این بارش‌ها بسیار زیاد است. همچنین این بارندگی‌ها در فصلی رخ می‌دهند که سطح به شدت خشک و عاری از پوشش گیاهی زمین نیز نفوذپذیری خاک را کاهش داده و موجب افزایش ضریب رواناب می‌شود. به عبارت ساده تر همه این عوامل باعث می‌شود که بارندگی‌ها فصل گرم که عمدتا به صورت رگباری و شدید هستند به صورت سیلابی و مخرب باشند و در صورتی که مناطق در معرض از آمادگی لازم برخوردار نباشند (خصوصا عملیات آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز بالادست انجام نشده باشد) موجب تخریب ویرانی شده و استفاده درستی از این جریانات سیلابی نخواهد شد.
کشاورزی برخی از مناطق جنوب شرقی کشور با این بارش‌ها سازگار است
رئیس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری تصریح کرد: این بارندگی‌های موسمی از قدیم در استان‌های شرق و جنوب شرق به خصوص استان‌های سیستان و بلوچستان وجود داشته و کشاورزی آن مناطق خود را تا حدود زیادی با این بارش‌ها سازگار کرده‌اند. حتی پراکنش تعدادی از روستاها نیز بر اساس همین بارندگی‌ها است. در برخی مناطق این استان‌ها برنج کشت می‌شود. از آن طرف اگر بارش‌های موسمی کم شود بیش از یک سوم محصولات این مناطق کاهش تولید خواهند داشت.
از هوتک‌ها برای مهار سیلاب‌ها استفاده می‌شد
وی در ادامه به استفاده از شیوه‌های سنتی آبخیزداری وآبخوانداری اشاره کرد و گفت: قدمت بارندگی‌های موسمی باعث شده در برخی از مناطق سیستان و بلوچستان، مردم از صدها سال قبل سازه‌های سنتی احداث و از آن استفاده کنند. از جمله این سازه‌ها می توان به هوتک‌ها اشاره کرد. هوتک‌ها در واقع همان چاله‌ها وسیعی هستند که طی صدها سال توسط مردم بومی حفر شده و آب ناشی از جریانات سیلابی را در این سازه‌های بسیار ساده ذخیره می‌کردند تا آب ذخیر شده برای مصارف کشاورزی، دام و حتی نیازهای انسانی مصرف شود.
زند اظهار کرد: بنابراین می‌توان گفت اگر چه این بارندگی‌ها به لحاظ الگو به شکل رگباری و شدید هستند و می‌توانند مخرب باشند، اما در صورتی که تمهیدات لازم را در سطح زمین اندیشیده و سازه‌هایی نیز بنا کرده باشیم که این جریانات سیلابی را به طریق مختلف مهار و به زمین منتقل کنند(عملیات آبخیزداری) می‌توان از مخرب بودن آنها جلوگیری و تهدید را به فرصت تبدیل کرد. در حقیقت اینکه بارندگی‌ها چقدر می‌توانند آسیب‌رسان و مخرب باشند یا استفاده بهینه از آنها شود تا حدود زیادی بستگی به شرایط سطح زمین دارد. یعنی نحوه عملکرد ما در سطح زمین بسیار مهم و تعیین کننده است!
در منطقه امام‌زاده داود مسیر سیل را مسدود کرده‌ایم
این کارشناس حوزه آبخیزداری در بخش دیگری از صحبت‌هایش به سیل امام‌زاده داوود و خسارت‌های آن اشاره کرد وگفت: در منطقه امام‌زاده داوود با ساخت و ساز بی رویه و بدون نظارت درست در آبراهه‌ها، مسیرسیلاب را مسدود کردیم. در واقع وقتی آبراهه‌ها و مسیل‌ها را مسدود و محدود کنیم، باید انتظار چنین خساراتی را هم داشت. اگر چه در آن منطقه به صورت محدود عملیات آبخیزداری انجام شده، ولی اگر این عملیات به صورت کامل‌تر و با شیوه‌های به روز انجام می شد، می‌توانستیم در حد قابل توجهی سیلاب را مهار و از خسارات جانی و مالی جلوگیری کنیم.
هرچه در مسیر رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و حریم آنها ساخت و ساز کنیم و تاسیسات و تجهیزات شهری و روستایی را در آنجا توسعه دهیم، قطعا باید منتظر وقوع سیلاب‌های مهیب‌تر و خسارت‌های بیشتری هم باشیم.بنابر گفته این عضو پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری سالهای زیادی است که عملیات آبخیزداری انجام می‌شود و در کشور ما هم این عملیات سابقه طولانی دارد. همچنین در پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری تحقیقات بسیاری در این زمینه انجام شده است. حدود ۳۷ ایستگاه پخش سیلاب در مناطق مختلف کشور داریم که این ایستگاه‌ها بیش از ۲۴ سال است که فعالند و در بسیاری از آنها آمار و اطلاعات، مهار و نفوذ جریانات سیلابی به صورت مستند ثبت شده است. اطلاعات استخراج و تحلیل شده به خوبی بیانگر آن است که این ایستگاه‌ها چقدر توانسته‌اند در مهار سیلاب کمک کنند. به عبارتی مناطق زیادی در کشور داریم که بعد از احداث ایستگاه پخش سیلاب در آنجا از وقوع سیل‌های مخرب جلوگیری و با استحصال و نفوذ جریانات سیلابی در زمین موجب مثبت شدن بیلان آب منطقه نیز شده‌اند.
تنها ۲۵ درصد از اراضی مستعد تحت پوشش عملیات آبخیرداری قرار گرفته‌اند
اگر با همین روند پیش برویم ۴۵ سال زمان نیاز داریم
وی با بیان اینکه سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با استفاده از اعتبارات تخصیص داده شده در نقاط مختلف کشور عملیات آبخیزداری انجام می‌دهد، گفت:۱۲۲ میلیون هکتار از اراضی کشور مستعد عملیات آبخیزداری است که از این سطح بر روی حدود ۳۰ میلیون هکتار یعنی حدود ۲۵ درصد عملیات آبخیزداری انجام شده و برای حدود ۷۵ درصد باقیمانده عملیاتی انجام نشده که بایستی هر چه سریعتر برای این مناطق وسیع تدابیری اندیشیده شود. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری سالانه بر روی حدود یک ونیم تا دو میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز کشور عملیات آبخیزداری انجام می‌دهد که با توجه به وسعت اراضی باقی مانده یک و نیم میلیون هکتار رقم قابل توجهی نیست و اگر با این روند پیش برویم ممکن است بیش از ۴۵ سال زمان نیاز باشد تا آبخیزداری در کل عرصه‌های مستعد انجام شود.
اعتبارات بیشتری به بخش آبخیزداری کشور تزریق شود
زند اضافه کرد: آن چیزی که مهم به نظر می‌رسد این است که باید اعتبارات بیشتری به این بخش تزریق شود. از طرفی نقش جوامع محلی و کسانی که در این عرصه‌ها زندگی می‌کنند هم از اهمیت بسیاری برخوردار است. بدون شک محوریت با ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی است و آنها بایستی در این زمینه بیشتر فعالیت کنند، ولی جلب مشارکت مردمی نیز نباید از قلم بیفتد.
سدسازی نسبت به آبخیزداری نقش کمتری در مهار سیل دارد
آن چیزی که با آن مواجهیم نتیجه دست‌اندازی به طبیعت است
وی در پایان گفت:به جای دست اندازی به حریم رودخانه، مسیل‌ها و احداث و توسعه تاسیسات در مسیر سیل که نتیجه‌ای جز خسارت و تلفات ندارد، بهتر است با انجام عملیات آبخیزداری شرایط مهار، استحصال، پخش و نفوذ این جریانات را فراهم کنیم و همچنین به دنبال سدسازی نباشیم در سالهای گذشته سد زیاد ساخته‌ایم و در مقابل عملیات آبخیزداری بسیار کم انجام داده‌ایم. این موضوع در غالب مناطق دنیا نیز اثبات شده که سدسازی هزینه بسیاری به دنبال دارد و از آن طرف در مقایسه با عملیات آبخیزداری نقش به مراتب ضعیف‌تری در مهار سیلاب‌های مخرب دارد. باید بدانیم آن چیزی که در حال حاضر با آن مواجه شده‌ایم نتیجه دست اندازی به حریم رودخانه‌ها، طبیعت و کسب منافع کوتاه مدت بوده است که این رویکرد نیاز به اصلاح و بازنگری اساسی دارد.
