از مهار ۱۸ سیلاب سهمگین تا تولید بیش از ۵۰ درصد انرژی برق آبی کشور
درحالی که طی ۱۲ سالی که از افتتاح گتوند می‌گذرد رسانه‌ها این سد را به‌عنوان فاجعه مدیریت آبی کشور معرفی کرده‌اند، اما بررسی حقایق نشان می‌دهد گتوند، نگینی در میان سدهای کشور است.
سد گتوند ، ابرسازه‌ای است که به‌همت مهندسان ایرانی، طراحی و اجرا شده و وجود این سد، طی ۱۲ سالی که از آبگیری آن می‌گذرد، نقش مؤثری در تأمین آب خوزستان داشته است. این سد که در سال ۱۳۹۰ افتتاح شده، در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از مصب رودخانه کارون و در ۱۰ کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان گتوند در استان خوزستان قرار دارد.
دریاچه این سد با مخزنی ۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعبی دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور (پس از سد کرخه) است. ارتفاع این سد سنگریزه‌ای با هسته رسی ۱۸۲ متر بوده که گتوند را به بلندترین سد خاکی کشور تبدیل کرده است.
هدف از ساخت این سد نیز تولید برق ، جلوگیری از سیلاب‌های فصلی و افزایش کیفیت آب رودخانه کارون برای تأمین آب اراضی کشاورزی پایین دست سد اعلام شد.
طرح سد و نیروگاه گتوند در زمان ساخت و اجرا با به‌کارگیری نیروهای بومی تأثیر مهمی در اشتغال‌زایی در منطقه داشته و به‌طور مستقیم می‌تواند در پیک کاری حدود ۱۰۰۰۰ نفر را مشغول به‌کار کند.
با اجرای این طرح، ظرفیت برق کشور به میزان ۲۰۰۰ مگاوات افزایش قابل‌ملاحظه‌ای خواهد یافت که این افزایش ظرفیت می‌تواند در تأمین برق صنعتی و خانگی کشور مؤثر واقع شود.
علاوه بر آن، منبع مهمی از نظر ذخیره آب ایجاد خواهد شد. حدود ۴/۵ میلیارد مترمکعب حجم این منبع تأثیر فوق‌العاده‌ای بر رشد صنایع مرتبط با آب به‌ویژه پرورش آبزیان و آب‌رسانی به زمین‌های کشاورزی و به‌طور غیر مستقیم با ایجاد جاذبه‌های طبیعی نقش عمده‌ای در جذب گردشگران به منطقه ایفا خواهد کرد. در مجموع مهم‌ترین موارد تأثیرها اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
مطالعات مربوط به این سد از دهه ۴۰ تا ۷۰ خورشیدی ادامه داشت و شرکت‌های مشاور آمریکایی، کانادایی، چینی و آلمانی ساخت جانمایی سد گتوند را بررسی کردند. با وجود اینکه مطالعات جانمایی سد طی ۴۰ سال و توسط شرکت‌های مختلف انجام شده، اما این موضوع به پاشنه آشیل گتوند تبدیل شد و بسیاری از کارشناسان، اساتید دانشگاهی و حتی مدیران اسبق سازمان حفاظت محیط زیست معتقدند جانمایی این سد روی سازمندهای نمکی گچساران باعث شده کیفیت آب کارون در پایین‌دست رودخانه به‌شدت کاهش پیدا کرده و شور شود و در نتیجه اراضی کشاورزی را از بین ببرد.
به همین دلیل است که موضوع جانمایی گتوند در سال‌های اخیر مورد مناقشه بوده و هجمه‌های فراوانی را درباره این سد ایجاد کرده است.
نتایج درخشان سد گتوند در ۱۲ سال، پاسخی محکم به همه شایعات است
در این زمینه، فرهاد نادران، مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند به خبرنگار خبرگزاری موج گفت: از دید چالش‌ها و هجمه‌های زیادی درباره این سد مطرح‌شده که خیلی از آنها به دور از واقعیت است. داستان‌های متعددی درباره سد گتوند بیان شده که خوشبختانه بعد از اینکه زمان زیادی از بهره‌برداری این سد می‌گذرد، عملکرد سد در بخش‌های مختلف یک امتحان بزرگ است که ببینیم صحبت‌هایی که در ابتدا درباره این سد می‌شده چقدر با واقعیت همخوانی دارد.
وی ادامه داد: بسیاری از مسائل بزرگ کشوری تحت پیامدهای سیاسی قرار می‌گیرند و واقعیت بیان نمی‌شود یا اصلاً واقعیت به سمت دیگری می‌رود و رسانه ها نیز بعضاً به یک سمت دیگری می‌روند که اصلاً خلاف واقع است. درباره سد گتوند نیز همین اتفاق افتاده است. درباره گتوند از همان ابتدا بنای خبررسانی به غلط ایجاد شد و همانطور هم ادامه پیدا کرد و در این موارد زمانی که کسی بخواهد جهت خبرها را عوض کند، کار برایش سخت است و دچار تشویش می‌شود از نظر اینکه با باید حقایقی را بگوید که با صحبت‌هایی که از قبل شده، متفاوت است.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند افزود: اگر موضوع سد گتوند را دنبال کرده باشید، می‌بینید که موارد مربوط به آن ۲۵ سال است که مطرح شده است. سوال اساسی که می‌شود مطرح کرد این است که چرا رسانه ها درباره این سد به این بزرگی که چندین رئیس‌جمهور و وزیر را به تنش وادار کرده و مسئولان مختلفی در سازمان‌های مختلف مثل سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان بازرسی و… را مجبور به واکنش کرده، آنقدر ضعیف خودشان را نشان دادند!
نادران با ذکر مثالی گفت: در نظر بگیرید ساختمان پلاسکو در تهران بر اثر یک حادثه آتش گرفت؛ این ساختمان برای بعضی‌ها خیلی مهم بود و زندگی آنها به آن وابسته بود؛ بنابراین رسانه ها صبح تا شب در طول چندین ماه درباره آن خبر تولید می‌کردند، اما از این طرف سد بزرگی مانند سد گتوند که آنقدر برای خوزستان، دشت خوزستان و برای اقتصاد کشور مهم است، اصلاً ندیدیم که چند خبرنگار بیایند از پایین‌دست سد گتوند آب بخورند و ببینند که آیا این شوری قابل باور است یا نه.
وی ادامه داد: در واقع گپی که در خبر رسانی ایجاد شده باعث شد بیاناتی مطرح شود که اذهان عمومی را به یک سمت غیرواقعی ببرد.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند با اشاره به نقش گتوند در کنترل سیلاب‌های خوزستان گفت: هیچ سدی در ایران نداریم که در قیاس با سد گتوند حداکثر سیلاب‌ها را کنترل کند. سدهای خوزستان ازجمله کرخه، کارون ۳ و ۴ هیچ‌کدام این توانایی را ندارند. پرآب‌ترین رودخانه کشور، کارون و پرآب‌ترین نقطه این رودخانه نیز نقطه‌ای است که گتوند ساخته شده، از این نقطه در زمان بهره‌برداری سد گتوند ۱۱۲ میلیارد مترمکعب آن کنترل شده و هیچ سدی در هیچ کجای ایران چنین مقطعی را ندارد که بتواند این کنترل را انجام دهد و هیچ مخزنی نمی‌تواند مثل سد گتوند کارآیی داشته باشد.
نادران توضیح داد: سد گتوند تقریباً هر سال پر می‌شود و همین امسال هم ۴.۹ میلیارد مترمکعب آب داشته که ذخیره و از بخشی از این آب انرژی تولید کرده است. از نظر کارآیی تولید انرژی برقابی هم موثرترین نیروگاه کشور بوده و ما الان چند سال است به‌عنوان برترین نیروگاه برق آبی کشور معرفی می‌شویم، چراکه با تولید هزار مگاوات ساعت و پایداری شبکه، نقش بسیار مهمی در کنترل کل سیکل شبکه برق کشوری ایفا کرده‌ایم.
وی با اشاره به موضوع شور شدن آب کارون بر اثر ساخت سد گتوند توضیح داد: براساس بازرسی‌ها و کنترلی که سازمان بازرسی کل کشور، سازمان حفاظت محیط زیست و آب و فاضلاب خوزستان انجام دادند، کیفیت آب پایین دست بعد از افتتاح سد افزایش پیدا کرده است. کسانی که از آب پایین مخزن می‌خورند، متعجب می‌شوند، چراکه شیرینی آب را حس می‌کنند و می‌بینند آنچه در اینجا اتفاق افتاده با آنچه در رسانه‌ها بیان شده کاملاً متفاوت است.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند تأکید کرد: کارون در سد گتوند ۱۲ سال است برقرار شده و دبی رودخانه کارون به‌طور متوسط در حال حاضر به بیش از ۲۵۰ متر مکعب بر ثانیه رسیده است. ظرفیت دبی ما در تابستان‌ها به جایی می‌رسد که بیش از ۷۰۰ مترمکعب در ثانیه است، یعنی ظرف یک هفته اگر سدی به اندازه سد کرج خالی باشد را پر می‌کنیم و حتی سرریز می‌شود.
نادران ادامه داد: یکی از اتهامات دیگری که به گتوند وارد است، این است که اگر ۳۸۰ کیلومتر از مصب رودخانه پایین‌تر بروید، می‌بینید که نخلستان بر اثر سد گتوند خشک شده است. این خبر در حد مسخره کردن افکار عمومی بوده و اصلاً نخل خودش به آب شور مقاوم است و در کنار دریا می‌بیند نخل‌هایی وجود دارند که ماهیت آنها اصلاً مقاومت به آب شور است.
وی توضیح داد: شما ۱۰۰ کیلومتر هم که پایین بروید یک درخت نمی‌بینید که در نزدیک گتوند با آب شور خشک شده باشد. عکس‌هایی منتشر می‌شود که می‌بینید یک دریاچه‌ای است و اطراف آن پر نمک است در صورتی که این اصلاً مربوط به سد نیست، بلکه اینجا منطقه‌ای بوده که از صدها سال پیش دره‌های شور وجود داشته و در این دره‌های شور آب‌های شور خیلی غلیظی وجود دارد که نمک در کنارشان است و آب به صورت دریاچه مانند در میان این دره‌ها قرار گرفته است.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند ادامه داد: این‌ها شاید ۱۰۰۰ برابر آب معمولی شور هستند و EC آنها بالای ۱۵۰ هزار میلی‌متر است. افرادی می‌آیند از این دره‌ها عکس می‌گیرند و متاسفانه به عنوان سد گتوند معرفی می‌کنند و میلیون‌ها نفر هم این‌ها را می‌بینند و ذهنیت مردم را اینطور تغییر می‌کند.
نادران درباره سازنده نمکی گچساران نیز توضیح داد: هر بیننده‌ای که برای بررسی این گنبد نمکی می‌بریم، می‌گوید نکند این‌ها من را به جای دیگری برده‌اند و اینجا اصلاً کوه نمکی نیست. ما چندسری بازدیدکننده از محیط‌زیست داشتیم که آنها را بردیم و در ابتدای دریاچه آب میل کردند و با دستگاه EC را اندازه گرفتن سپس به اطراف کوه نمک بردیم که آنجا هم آب نوشیدند و با دستگاه EC را کنترل کردند که دستگاه عدد هر دو محل را یکسان نشان می‌داد و به همین دلیل ذهنیت برای آن مخاطب محیط زیستی ایجاد شد که ممکن است دستگاه دستکاری شده باشد. اما زمانی که خودشان شیرینی آبی که نوشیدند را بررسی کردند، دیدند که موضوع شوری آب واقعیت ندارد و کیفیت آب بسیار مطلوب است.
افزایش راندمان کشاورزی خوزستان به‌دنبال ساخت سد گتوند
وی درباره شایعه شوری زمین‌های کشاورزی نیز توضیح داد: اینجا از هزاران سال پیش چشمه‌ها و رودخانه‌های شور وجود داشته است؛ بنابراین تمام کشاورزانی که به نوعی از این چاه یا از آب این چشمه‌ها استفاده می‌کردند، زمینشان شور می‌شده و این موضوع هیچ ارتباطی به سد گتوند ندارد. آبی که از سد گتوند خارج می‌شود توسط کانال‌ها توزیع و هر زمین که با آب این کانال‌ها آبیاری می‌شود. ۱۲ سال است محصولاتش افزایش پیدا کرده و مرغوب‌تر شده است.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند گفت: سد گتوند، ۹۰ کیلومتر دریاچه را پوشش می‌دهد یعنی بیش از ۳۲ هزار کیلومتر مربع را پوشش می‌دهد و حوزه آبریز آن، نصف حوزه آبریز کل کارون است. پس می‌بینید که این سد چقدر می‌تواند ظرفیت‌های بالایی برای کنترل مسائل انرژیمان داشته باشد. در حال حاضر در منطقه برنج‌کاری می‌شود که به‌خاطر حجم آب گسترده‌ای است که گتوند ذخیره کند و پیش از آن در این منطقه برنج‌کاری وجود نداشته است.
نادران تصریح کرد: افزایش راندمان و اقتصاد کشاورزی در منطقه و افزایش راندمان واحدهای تولید نیشکر همه این‌ها در اثر آبی است که به صورت پایدار سد گتوند به آنها می‌رساند. ما بیش از ۴۰ بار پایش کیفیت آب سدمان را تا آبادان بررسی کردیم و مرحله مرحله آن را جلو رفتیم تا ببینیم چه اتفاقی افتاده که آبی به این زلالی و شفافی و خوشمزگی و به این سلامت در سد وجود دارد.
وی گفت: فضای سبزی را که در اینجا مشاهده کردید، با آب همین سد آبیاری می‌شود و از درختان حساسی مانند مرکبات تشکیل شده که نسبت به آب شور بسیار حساس هستند و یک مقدار آب شور آنها را خشک می‌کند اما می‌بینید که هر ساله این درختان ما محصول می‌دهند.
نادران درباره نتیجه تحقیقات برخی دانشگاه‌های کشور که حاکی از شوری آب پشت سد بود، توضیح داد: تحقیقاتی که پیش‌تر انجام شده بود و می‌گفت که آب سد شور است، حد حجم کف مخزن سد را در نظر می‌گرفت در این قسمت ما به‌دلیل رسوبی که ایجاد شده شوری داریم و آب در اینجا شور است که برای انتقال آن هم لوله‌هایی را داریم که آب شور را به صنعت بدهد و حتی این آب هم هدر نرود. البته هنوز این اتفاق نیفتاده، اما آمادگی داریم آب شور را به صنعت تحویل دهیم.
با توجه به سیل‌خیزی استان خوزستان و سیلاب‌هایی که همواره در طی سال‌ها این استان را درگیر کرده، یکی از اهدافی که سد گتوند دنبال می‌کند، کنترل این سیلاب‌هاست. اساساً یکی از دلایلی هم که این سد با این عظمت و در این ابعاد ساخت شده، همین موضوع است.
کنترل ۱۸ سیلاب سهمگین در ۱۲ سال
نادران درباره اینکه این سد تا چه اندازه در کنترل سیلاب موفق بوده، گفت: بعد از افتتاح سد در سال ۱۳۹۰ ما از حدود ۱۸ سیلاب را جلوگیری و مهار کرده‌ایم و از این ۱۸ سیل ۶ مورد مربوط به سیلاب‌های ۲۰۰۰ تا ۶۵۰۰ مترمکعب بر ثانیه بوده است. گتوند توانسته آرامش خیلی خوبی را در فصول سیل‌خیز در خوزستان ایجاد کند و این‌ها واقعیت‌های سد گتوند هستند که بیان نشده‌اند.
وی تأکید کرد: نقش این سد به لحاظ تامین آب کشاورزی هم همینطور است؛ یعنی چه از نظر تأمین آب پایین‌دست و چه از نظر جلوگیری از سیلاب‌ها و تولید انرژی موفق بوده است..
یکی از درخشان‌ترین موارد سد گتوند، پایداری سازه و مهندسی ساخت با کیفیت آن است، جایی که یک بتن پلاستیکی با تزرریق سیمان در زیر این سد، سازه‌ای را به‌وجود آورده که کمترین نشتی را دارد و از سویی رسوب پیش‌بینی‌شده برای آن نیز مقدار ناچیز ۵۰۰ میلیون مترمکعب در ۱۰۰ سال است! این در حالی است که در سد کرخه تاکنون یک میلیارد و ۵۰۰ مترمکعب رسوب جمع شده است.
برای اینکه کار از محکم کاری عیب نکند، یک لایه ژئومببران نیز در طراحی این سازه بکار رفته که آن را حتی در مقابل شدیدترین زلزله‌ها نیز مقاوم کند.
گتوند مقابل هر زلزله‌ای مقاوم است
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند در این‌باره گفت: گتوند از نظر آب‌بندی هم یکی از بهترین سدهای کشور است؛ در زیر این سد با تزریق سیمان و دیوار بتن پلاستیکی باعث شده تمام نشت آب‌ها را بتواند به‌خوبی مهار کند. در زیر این لایه‌های بتن پلاستیکی، ورق ژئوممبری نصب شده که می‌تواند بر اثر زلزله، کل مهارهای لازمه را انجام بدهد و بدون ریسک بهترین کیفیت و پایداری را داشته باشد. اگر یک زلزله بیاید و حتی این دیواره را نیز بشکند آن ورقه به این دلیل که می‌تواند حتی ۱۰ برابر وزن خودش کش بیاید و پاره نشود، نگهداری می‌کند تا تزریقات لازم انجام بشود و ۱۰۰ به حالت اولیه برگردد.
نادران افزود: این سد با ماکسیمم‌ترین زلزله‌ای که امکانش بوده، صحت‌سنجی شده و در مقابل آن می‌تواند پایدار باشد. کل نشت آب ما به ۱۲۰ لیتر بر ثانیه هم نمی‌رسد که یک عدد بسیار ایده‌آل در میان سدهای کشور است. اگر سدهای خاکی دیگری که چه ایرانی‌ها و چه خارجی‌ها سرمایه‌گذاری کردند و ساخته‌اند را ملاحظه کنید می‌بینید که چقدر سطح آنها ناهموار است و نشست‌های زیادی دارند، اما سد گتوند مانند باند فرودگاه است.
وی ادامه داد: بیش از ۱۳۰۰ ابزار دستگاه در آن نصب شده که همه به‌خوبی کار می‌کنند و کارایی لازم را دارند.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند تصریح کرد: حدود ۲ میلیارد دلار هزینه رسوب‌برداری یک سد بزرگ است درحالی با ۲ میلیارد می‌توان ۲ تا ۳ تا سد بزرگ ساخت تا اینکه بخواهیم یک سد نصفه را نجات بدهیم؛ بنابراین رسوب برداری در کشور ما با بودجه‌ای که داریم منطقی به نظر نمی‌رسد و هیچ‌گاه هم ندیده‌ایم که سد بزرگی در کشور ما لایروبی بشود، چراکه می‌توانیم با همان مبلغ سه سد بزرگ بسازیم. الان مهم‌ترین و اصلی‌ترین سدی که در کشورمان است که هنوز ساخته نشده، سد بختیاری است و ما می‌توانیم همین پول را صرف ساخت سد بختیاری می‌کنیم.
اوج کار سد گتوند، تأثیری است که بر افزایش تولید برق از طریق نیروگاه برق‌آبی داشته است. نیروگاه گتوند به‌عنوان بزرگ‌ترین نیروگاه برق‌آبی کشور به‌تنهایی حدود ۵۰ درصد برق کشور از نیروگاه‌های برق آبی را تأمین می‌کند و از این نظر بسیار حائز اهمیت است.
نیروگاه گتوند، سرافراز در تأمین انرژی برق آبی
نیروگاه گتوند در تمام طول سال مشغول برق‌رسانی بود و این مهم در نیمه اول سال و به‌ویژه فصل تابستان که موضوع کمبود و قطعی برق در کشور اتفاق می‌افتد، نقش پررنگی برای تأمین برق مورد نیاز کشور دارد.
نادران در این‌باره اظهار کرد: یک بار شایعه شده بود که نیروگاه برق آبی زنگ زده، اما حقیقت این است که این نیروگاه یکی از بهترین‌های کشور است و هیچ مشکلی هم ندارد. در سال آبی گذشه که از اول مهرماه ۱۴۰۱ تا مهر ماه ۱۴۰۲ بود، حدود ۳ میلیون و ۹۰۰ هزار مگاوات ساعت برق تولید کردیم که نسبت به پارسال با توجه به آنکه آورد خوبی داشتیم ۸۰ درصد افزایش پیدا کرده است. در سال ۱۴۰۲ نیز نسبت به سال ۱۴۰۱، تاکنون ۶۰ درصد افزایش داشته است. کل تولید انرژی برق آبی ما از سال ۱۳۹۱ یعنی سالی که نخستین واحد نیروگاه ما به مدار آمد افزون بر ۲۹ میلیون و ۸۷۰ هزار مگاوات ساعت است که یک عدد بسیار عالی است.
وی ادامه داد: یک تفاوت عمده گتوند با سایر سدها این است که این سدها برای برهه زمانی کوتاهی انرژی تولید می‌کنند و بقیه زمان تولید انرژی ندارند، اما حداکثر تولید انرژی ما که می‌تواند قطع باشد نهایتاً ۶ ساعت است و در همه زمان‌ها تولید انرژی کرده است. اگر زمان این ۶ ساعت به ۷ ساعت برسد داد همه در می‌آید و قطعاً چنین اتفاقی نمی‌افتد. این تولید برق همیشگی نشان می‌دهد که ما همیشه آورده خوبی در رودخانه داریم.
مدیر اجرایی نیروگاه سد گتوند ادامه داد: ۲۰ نیروگاه برق آبی در کشور داریم که ۳۰۰۰ مگاوات ساعت ساپورت برق آبی دارد که ۲۰۰۰ مگاوات آن از نیروگاه گتوند است؛ یعنی بیش از ۵۰ درصد تولید برق آبی نیروگاه‌های ما از سد گتوند است که کمک زیادی به مشکل تامین برق در فصل تابستان می‌کند. به‌ویژه در فصل گرما یعنی از اول فروردین تا انتهای شهریور، نیروگاه‌های ما دائماً در حال کار هستند و فرصت اورهال کردن یا تعمیرات یا بازبینی‌ها و تمیزکاری‌ها وجود ندارد. این اساس از برج ۷ به بعد تا برج ۱۲ ما در نیروگاه‌ها یک به یک اورهال یا تعمیرات را داریم. بعد از اورهال هم دوباره آماده تامین برق برای فصل تابستان می‌شود.
نادران در پایان خاطرنشان کرد: بارها گفتند که نیروگاه زنگ زده یا آب از کیفیت مقبول خارج شده و ساختار زمین‌های کشاورزی همه شور شدند، اما واقعیت این است که ۱۲ سال است سد گتوند به بهترین شکل به کار خود ادامه می‌دهد. در حالی که همه می‌گفتند بعد از آبگیری سد گتون، یک فاجعه رخ می‌دهد اما همچین اتفاقی نیفتاد و حتی از چندین فاجعه سیلابی و کمبود آب و برق نیز جلوگیری کرد.
