زهرآبه تهدیدکننده صادرات

برگشت محصولات کشاورزی یکی از چالش‌های کشور در بازار جهانی به ویژه اتحادیه اروپا است. یکی از جدیدترین تجربه‌ها در این حوزه برگشت پسته ایران از سوی اتحادیه اروپا بود.

آلمان یکی از بزرگ‌ترین مصرف کننده پسته ایران است و از کل صادرات ۳۴ میلیون یورویی پسته ایران به اروپا در ۳ ماهه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی، ۷۱ درصد برابر با ۲۴.۳ میلیون یورو به آلمان بوده است.

ایران پس از آمریکا دومین صادرکننده پسته به اروپا محسوب می‌شود. بر اساس اعلام مرکز آمار اروپا (یورو استات) صادرات پسته آمریکا به اتحادیه اروپا در این دوره ۲۴۳ میلیون یورو بوده است.

بنا بر آمارها، ایران سالانه بین ۲۸۰ تا ۳۰۰ هزار تن پسته تر تولید می‌کند که این عدد برای آمریکا در سال‌های پر بار به یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن می‌رسد. امسال که سال کم بار این کشور به شمار می‌رود میزان تولید ۷۰۰ هزار تن بوده است. در ایران از ۳ میلیون هکتار باغات ۶۷۰ هزار هکتار باغات پسته است، این محصول از مهمترین محصولات باغی است که در برخی سال‌ها تا ۱.۵ میلیارد دلار درآمد ارزی برای کشور داشته است.

بخش اعظمی از پسته در استان جنوبی یعنی کرمان تولید می‌شود. همچنین به گفته معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی، ایران به لحاظ سطح زیر کشت پسته در دنیا رتبه نخست را دارد، اما در تولید جایگاه دوم جهانی را کسب کرده است. این فاصله در تولید با توجه به مساحت زیر کشت بسیار زیاد است که از پایین بودن بهره‌وری در کشاورزی ایران حکایت می‌کند.

دلیل برگشت پسته به وجود زهرابه آفلاتوکسین بر می‌گردد که خطر آن در برخی محصولات کشاورزی از جمله ذرت، بادام زمینی، پسته و… و بعضی محصولات دامی مثل شیر و… وجود دارد.

پویش سلامت محصولات کشاورزی ضروری می‌کند تا چالش‌های موجود، ریشه‌ای بررسی و پیگیری شود.

سم تهدیدکننده ذخیره‌سازی مواد غذایی

روح الله کرمی، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی درباره چگونگی رشد سم آفلاتوکسین از محصولات کشاورزی تا دامی به خبرنگار مهر گفت: زهرابه آفلاتوکسین از خانواده مایکوتوکسین‌ها است یعنی سموم قارچی. مایکوتوکسین‌ها با آفلاتوکسین در دهه ۶۰ میلادی شناسایی شد. این سم یک معضل غذایی است از قرون وسطی و پیش از آنکه بشر به ذخیره سازی مواد غذایی پرداخت می‌تواند این موضوع وجود داشته باشد.

وی افزود: اگر به کتاب‌های تاریخی رجوع شود علائمی که از بیماری‌های آن دوران گفته می‌شود برخی به سم مایکوتوکسین‌ها مرتبط است. در نتیجه نخست اینکه ریشه تاریخی دارد و مثل سرماخوردگی می‌ماند. هر چقدر بخواهیم پیشگیری کنیم این ویروس یا باکتری و قارچ می‌تواند بیماری را ایجاد کند.

وی درباره تولید این زهرابه ادامه داد: اگر شرایط مناسب برای قارچ ایجاد شود قارچ می‌تواند تولید توکسین کند یا نکند. مقالات علمی می‌گویند وجود یا عدم وجود قارچ، دلیل بر وجود یا عدم وجود سم نیست چون برخی از این قارچ‌ها توانایی تولید سم را ندارند.

این پژوهشگر مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی اظهار کرد: ایران یکی از کشورهای پیشرو در زمینه سلامت مواد غذایی در مایکوتوکسین‌ها است. نهادهای دولتی به خوبی این موضوع را پیگیری می‌کنند. وزارت بهداشت ردگیری و پایش افلاتوکسین‌ها را انجام می‌دهد؛ سازمان ملی استاندارد در حال کار روی حد مجاز در سطح دنیا برای این موضوع هستند و مجوزها بر اساس این حد و حدود داده می‌شود و وزارت جهاد کشاورزی هم در زمینه پایش سلامت محصولات کشاورزی انجام وظیفه می‌کند. در نتیجه کشور ما در زمینه مایکوتوکسین‌ها به خوبی کار می‌کند تا سلامت و امنیت غذایی در محصولات کشاورزی حفظ شود.

آفلاتوکسین چگونه تولید می‌شود؟

کرمی در ادامه سخنان خود درباره نحوه تولید این سم توضیح داد: قارچ توکسین زا اگر وجود داشته باشد برای رشد کردنش نیاز به دما و رطوبت خاص دارد تا سم خودش را تولید کند.

وی اضافه کرد: محل تولید آن هم در تمام مواد غذایی است؛ روی نان، غذا و میوه کپک زده، قارچ است. قارچ در هوا پخش است و می‌تواند تولید سم کند.

مهمترین مایکوتوکسین‌ها یا زهرابه قارچی، آفلاتوکسین‌ها هستند که شناسایی آنها از طریق مایکوتوکسین‌ها بوده است.

این سم کدام محصولات کشاورزی را تهدید می‌کند

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی با بیان اینکه خطر برای تمام مواد غذایی وجود دارد، گفت: قارچ به دنبال غذا می‌گردد. مایکوتوکسین‌ها متابولیک ثانویه یا مواد شیمیایی تولید شده توسط قارچ‌ها هستند که ماده غذایی برای آنها محسوب نمی‌شود. هر محصول کشاورزی که به خوبی نگهداری نشود در مزرعه و انبار و در هر محل دیگری، احتمال اینکه مایکوتوکسین‌ها در آن ایجاد شود، وجود دارد؛ البته تاکید می‌شود ممکن است قارچ باشد اما تولید آفلاتوکسین نکند.

وی گفت: تمام غلات و خشکبار اگر به خوبی نگهداری نشوند، می‌توانند چنین وضعیتی داشته باشند.

کرمی در پاسخ به این پرسش که شرایط نگهداری هنگام کشت چیست، اظهار کرد: کشور به دستورالعمل‌های اجرایی به خوبی ورود کرده و در آن زمان که دنیا استانداردهای خودش را گذاشت، ایران هم بررسی‌های خودش را شروع و استانداردها را تدوین کرده است.

وی تصریح کرد: دستورالعمل‌های لازم را وزارت جهاد کشاورزی به کشاورزان می‌دهد و کارشناسان حوزه کشاورزی و مروجان، بهره برداران را آموزش می‌دهند. این دستورالعمل‌ها بر اساس کشت‌ها متفاوت است مثلاً پیشنهاد کشت متناوب داده می‌شود؛ اینکه یک مدت ذرت کاشته شود و گندم کشت نشود تا تناوب قارچی اتفاق نیفتد. بنابراین دستورالعمل‌های گوناگون برای محصولات مختلف در هنگام کشت تا برداشت وجود دارد و بعد از آن هم وزارت بهداشت برای ذخیره سازی و ورود محصولات به بازار دستورالعمل‌های خاص خودش را دارد.

سرماخوردگی گیاهی

این محقق درباره احتمال آلودگی محصولی مانند پسته به آفلاتوکسین به دلیل عدم هرس درختان، گفت: نظر شخصی من این است که کشاورز به دنبال تولید محصولات کشاورزی سالم است که قطعاً درآمد بیشتری خواهد داشت؛ ضمن اینکه صادرکننده هم محصولات را به راحتی خریداری نمی‌کند. منطق می‌گوید صادرکننده محصول خراب را خریداری نمی‌کند آزمایش‌های خود را پیش از خرید انجام می‌دهد. بنابراین کشاورز ما هم ناگزیر است حدود استاندارد را رعایت کند و محصول مناسبی را تولید کند تا بتواند صادر نماید.

کرمی گفت: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان دنیا است و پسته یکی از محصولات استراتژیک کشور است. در نتیجه دقت‌های لازم روی کشت آن انجام می‌شود. این موضوع مثل سرماخوردگی می‌ماند به هر حال هر چقدر مراقب هم باشید این احتمال وجود دارد که در سال یک بار سرماخوردگی رخ دهد. قارچ هم مثل ویروس است و ممکن است این اتفاق رخ دهد و این هتروژن (پخش به شکل غیر یکنواخت) است هموژن یعنی یکنواخت نیست.

تجربه برگشت محصولات به چه موضوعی بر می‌گردد؟

کرمی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه چرا محصولات کشاورزی صادر شده برگشت می‌شود، اظهار کرد: یک بررسی در صادرات سایر کشورها نشان می‌دهد انجیر صادر شده ترکیه هم به راحتی از اتحادیه اروپا برگشت می‌شود یا حتی پسته آمریکا از اتحادیه اروپا برگشت می‌شود. این تجربه برای سایر کشورها هم وجود دارد.

قارچ است و اگر شرایط مناسب داشته باشد در هر مرحله‌ای می‌تواند سم خودش را تولید کند. این یک اتفاق جهانی است و مایکوتوکسین‌ها چیزی نیستند که انسان تولید کند، سموم طبیعی هستند. اگر شرایط قارچ ایجاد شود تولید می‌شوند.

این عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقاتی گیاه‌پزشکی از زیرمجموعه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی درباره راهکار رفع این معضل، گفت: محصول باید در سریع‌ترین زمان ممکن به بازار آید و مصرف شود. من خریدار پسته برای نگهداری در منزل مراقب باشم شرایط ایجاد این سم را فراهم نکنم. نباید رطوبت به مواد غذایی برسد که زمینه رشد قارچ به وجود نیاید. در واقع نباید شرایط دمایی را برای قارچ ایجاد کرد که توکسین خودش را تولید کند. بارها توصیه شده غذای شب مانده خورده نشود وقتی غذایی می‌ماند، می‌تواند قارچ رشد و سم خودش را تولید کند.

کرمی در پایان بیان کرد: در دنیا هم همین قواعد اجرا می‌شود، اما توکسین‌ها مانند سرماخوردگی می‌مانند که هر چقدر هم کنترل شود ممکن است در یک دوره ایجاد شوند. وزارت جهاد کشاورزی به طور مستمر پایش سلامت محصولات را به عنوان یک طرح کلان در حوزه سلامت پیگیری می‌کند.

منبع: مهر