چگونه بازار ۳۰۰ میلیون دلاری قیر ایران بر باد رفت؟
عضو هیئت مدیره انجمن قیرسازان ایران گفت: از سال ۹۸ تا کنون ترکیه واردات قیر از ایران را به دلایلی نامعلوم ممنوع کرده است و ما بازار ۳۰۰ میلیون دلاری شمال غرب کشور را از دست داده‌ایم ولی دولت برای حل این مشکل هیچ اقدامی نمی‌کند.
صنعت قیر کشور به عنوان یکی از صنایع پایین دستی حوزه نفت است که پس از دریافت وکیوم باتوم (ته مانده برج تقطیر) از پالایشگاه‌ها و انتقال آن به کارخانه‌های تولید قیر از طریق تانکر و یا خط لوله و انجام فرایندهای مربوطه، اقدام به تولید قیر می‌نماید.
ظرفیت تولید قیر کشور بر اساس این فرآیند بالغ بر شش میلیون تن در سال می‌باشد که حدود چهار میلیون تن از آن صادر شده و حدود دو میلیون تن در داخل کشور به مصرف می‌رسد. بدیهی است فروش قیر در بازارهای صادراتی با قیمت بالاتر کمک شایان توجهی به ارزآوری کشور می‌کند.
در سال‌های گذشته درآمد ارزی کشور از صادرات قیر حدود ۱ میلیارد دلار بوده است. این میزان قیر به بیش از ۳۰ کشور دنیا و در بسته‌بندی‌ها و روش‌های حمل و نقل متفاوت صادر می‌شود (تصویر ۱). صادرات قیر ایران به صورت مویرگی به کشورهای مختلف باعث شده است که اساسا امکان شناسایی و رهگیری محموله‌های قیر ایران وجود نداشته باشد.
مقاصد صادراتی قیر ایران
به طور کلی صادرات فرآورده‌های نفتی همچون قیر به دلیل کوچک بودن حجم محموله‌ها، تعدد خریداران و عرضه‌کنندگان، شیوه متنوع صادرات، متمرکز شدن بر بازارهای منطقه‌ای به جای بازارهای جهانی و کاهش حجم تراکنش‌های بانکی نسبت به صادرات نفت خام در شرایط تحریم و حتی شرایط عادی آسان‌تر است و درآمدزایی بالایی نیز برای کشور به همراه دارد، موضوعی که در صادرات قیر ایران به خوبی قابل مشاهده است.
اما علیرغم توان صادراتی بالای قیر ایران و تحریم‌گریزی آن، چند سالی است که صادرات قیر از مرزهای شمال غربی کشور دچار مشکل شده است. ماجرا از این قرار است که از سال ۹۸ تا کنون ترکیه به دلایلی نامعلوم واردات قیر از ایران را ممنوع کرده است و بدین صورت با ممنوعیت ترانزیت قیر از ترکیه، نه تنها بازار این کشور بلکه بازار قیر سایر کشورهای شمال غرب ایران نیز در حال از دست رفتن هستند. در مجموع حجم صادراتی قیر ایران به بازار این کشورها سالانه حدود ۵۰۰ هزار تن برآورد می‌شود.
از طرفی وضعیت نامطلوب اقتصاد واحدهای قیرساز شمال غرب کشور به دلیل عدم دریافت مطالبات از دولت، خرید مواد اولیه با رقابت از بورس کالا و … باعث شده است که این واحدها در آستانه ورشکستگی قرار گیرند که در این صورت نه تنها بازارهای صادراتی ایران از دست می‌رود بلکه اشتغالزایی که به واسطه این کارخانه‌ها ایجاد شده است نیز از بین می‌رود.
در این راستا برای بررسی دقیق‌تر وضعیت کارخانه‌های قیرساز در شمال غرب کشور و چرایی قطع صادرات به کشورهای ترکیه، بلغارستان، گرجستان و … که قطع به یقین نیازمند ورود دستگاه دیپلماسی کشور است با محمد زیدی رئیس هیئت مدیره انجمن قیرسازان آذربایجان شرقی و عضو هیئت مدیره انجمن قیرسازان ایران به گفتگو نشستیم.
مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:
*چالش‌های قیرسازان شمال غرب از تامین مواد اولیه تا صادرات قیر از مسیر ترکیه
فارس: درباره اقتصاد واحدهای قیرساز حرف و حدیث‌های مختلفی مطرح است، به خصوص اینکه تصویب قانون “قیر تهاتری” در مجلس نیز به این موضوع دامن زده است. اما ظاهرا اوضاع قیرسازان منطقه شمال غرب کشور اصلا مساعد نیست که نیازمند رسیدگی دستگاه‌های دولتی برای حل مشکلات قیرسازان است. در این باره خودتان توضیح دهید که اوضاع چگونه است؟
زیدی: بله همانطور که شما اشاره کردید وضعیت برخی از این کارخانه‌های قیرساز مخصوصا در شمال غرب کشور اصلا خوب نیست. وقتی حواله قیر تهاتری از طرف پالایشگاه‌ها به ما داده می‌شود، اگر طبق قانون عمل شود بابت کاری که قیرسازان انجام می‌دهند و وکیوم باتوم پالایشگاه‌ها را به قیر تبدیل می‌کنند سود قابل ملاحظه‌ای به دست نمی‌آورند. یعنی اینگونه فکر نکنید که این دریافت حواله قیر در قالب این قانون یا دریافت قیر به صورت خرید از بورس سودی را به جیب قیرسازان منطقه شمال غرب تزریق می‌کند.
در این حالت ۹ درصد مالیات بر ارزش افزوده از ما کسر می‌شود. همچنین هزینه توزیع و بارگیری نیز بر عهده قیرسازان است. ۲۵ درصد نیز مالیات بر عملکرد از ما کسر می‌شود. همچنین هزینه‌های عملیاتی و پرسنلی نیز بر دوش صنعت قیر سنگینی می‌کند. البته توجه داشته باشید که این نکات بنده درباره بنگاه‌های قیرسازی در شمال غرب کشور است و ممکن است در برخی نقاط دیگر وضع اقتصادی قیرسازان اینقدر حاد نباشد.
ضمنا در سال‌های اخیر با توجه به اینکه صادرات قیر ایران از مرز شمال غربی به ترکیه ممنوع شده است اوضاع اقتصادی قیرسازان شمال غرب بدتر هم شده و اگر شرکتی ۴ درصد هم سود کند هنر کرده است. پس اینکه گفته می‌شود قیرسازان ۴۰ درصد حاشیه سود دارند حداقل درباره قیرسازان شمال غرب صادق نیست. تازه این ۴ درصد سود هم به شرطی قابل حصول است که دولت مطالبات‌مان را به موقع پرداخت کند.
*دولت طلب قیرسازان را هنوز نداده است
فارس: دولت مطالبات قیرسازان را پرداخت نکرده است؟ در این باره توضیح می‌دهید؟
زیدی: دولت با قیرسازان بخش خصوصی در سراسر کشور قرارداد بست و قیر پروژه‌های خود را تامین نمود، ولی طلب قیرسازان را هنوز نداده است. همین الان اگر مطالبات قیرسازان را تمام و کمال هم بپردازد، حداقل نصف الی دوسوم قیرسازان زیان می‌کنند. یعنی حدود دوسوم سرمایه قیرسازان به خزانه دولت خزیده است. با این کارنامه دولت محترم اشتغال موجود در بخش قیرسازان را نتوانسته حفظ بکند ولی ادعای ایجاد اشتغال جدید هم دارد.
فارس: ناظر به صحبت قبلی شما، به نظرم اوضاع قیرسازان همه شبیه هم نیست بلکه آن طور که بنده اطلاع دارم اتفاقا برخی قیرسازان وضعیت اقتصادی مناسبی دارند و این وضعیتی که شما تعریف می‌کنید احتمالا مخصوص قیرسازان شمال غرب است.
زیدی: قضیه قیرسازان بخش خصوصی از قیرسازان خصولتی جداست و این محاسبات اقتصادی درباره آنها صادق نیست. در آذربایجان شرقی ۲۷ واحد قیرسازی فعال هستند. حدود ۱۷-۱۸ سال پیش واحد قیرسازی پالایشگاه تبریز به شرکت پاسارگاد تبریز فروخته شد و پالایشگاه تبریز تعهد کرد که در داخل پالایشگاه واحد قیرسازی ایجاد نکند. شرکت پاسارگاد برای تامین اجتماعی است.
اما الان پالایشگاه تبریز دوباره در داخل خودش یک بخش قیرسازی ایجاد کرده است و بدین صورت دیگر به بخش خصوصی وکیوم باتوم (ماده اولیه قیر) تعلق نمی‌گیرد و مجبور هستیم با رقابت این ماده اولیه را خریداری کنیم. یعنی مثلا اگر قیمت پایه وکیوم باتوم ۶۵۰۰ تومان باشد ما آن را با ۵۰۰ تومان رقابت به قیمت ۷۰۰۰ تومان از بورس کالا خریداری می‌کنیم. اگر هم از پالایشگاه تبریز وکیوم باتوم را خریداری نکنیم حدود ۵۰۰-۶۰۰ تومان بر کیلوگرم هزینه حمل باید بپردازیم که به حال ما فرقی نمی‌کند.
این قبیل موضوعات قیمت قیر ما را در بازارهای هدف از حالت رقابتی خارج می‌کند. یعنی ما قیرسازان با کلی زحمت و بدون حمایت دولت با کشورهای ترکیه، ارمنستان، بلغارستان وارد تعامل شدیم و مزیت‌های خود را برای فروش قیر به آنها مطرح کردیم تا این بازارها را به دست آوریم ولی دولت آقای روحانی به کلی همه این کارها را تباه کرد.
* قیر عراق با استفاده از گازوئیل سوبسیددار ایران از مرز ایران به ترکیه صادر می‌شود
فارس: درباره ماجرای ممنوعیت ترکیه برای واردات قیر از ایران بنده قبلا این موضوع را در رسانه مطرح کردم. بالاخره کار به کجا رسید؟ ممنون میشم دوباره بحث را برای مخاطبان توضیح دهید و بفرمایید که آیا مشکل حل شد یا نه؟
زیدی: الان از سال ۹۸ است که ترکیه واردات قیر از ایران را به دلایلی که بنده نمیدانم ممنوع کرده است و دولت نیز در حوزه دیپلماسی انرژی هیچ اقدامی برای رفع این ممنوعیت انجام نداده است. دقت کنید که ممنوعیت واردات قیر از ایران توسط ترک‌ها تنها قیرسازان را از بازار ترکیه حذف نمی‌کند بلکه ما از مسیر ترکیه به کشورهای دیگر مثل بلغارستان، قبرس و … نیز قیر صادر می‌کردیم که در این بازارها نیز از سال ۹۸ تا کنون حضور نداریم.
نکته جالب اینکه در غیاب قیر ایران، قیر بی‌کیفیت عراق از طریق جاده‌های ایران و با گازوئیل یارانه‌ای ایران از مرز بازرگان به ترکیه و سایر کشورها صادر می‌شود. حقیقتا عجب وضعیتی است، دستگاه دیپلماسی ما کار صادرات قیر ایران به ترکیه را رها کرده و از طرفی معلوم نیست دولت چرا از طریق گمرک اقدامی نمی‌کند که حداقل تجار عراقی از جاده و گازوئیل سوبسیددار ایران برای حذف ایرانی‌ها از بازارهای غرب کشور استفاده نکنند. حالا اینها به کنار دولت از سال ۹۸ تاکنون مطالبات ما قیرسازان را نیز پرداخت نمی‌کند که اگر پرداخت کند ما باز هم ضرر کرده‌ایم چون سرمایه‌مان در دست دولت بوده و خوابیده بود.
فارس: ارزش صادرات قیر ایران از ترکیه چقدر بوده است؟ با این کار ما دقیقا بازار چه کشورهایی را از دست داده‌ایم؟
زیدی: ارزش صادراتی قیر از شمال غرب کشور نزدیک ۳۰۰ میلیون دلار در سال است که از سال ۹۸ ما از این صادرات قیر و ارزآوری برای کشور محروم شده‌ایم و الان ۳ سال است که صادرات قیر ما صفر شده است. با این اتفاق ما بازار کشورهای ترکیه، ارمنستان، بلغارستان، قبرس و گرجستان را از دست داده‌ایم.
*وقتی دستگاه دیپلماسی پیگیری صادرات قیر به ترکیه را به دولت بعد حواله می‌دهد
فارس: برای رفع ممنوعیت صادرات قیر از ایران شما مکاتبه‌ای با وزارت امور خارجه یا مجلس داشتید؟ چون به هر حال این نهادها وظیفه دارند که به مشکلات شما در این حوزه رسیدگی کنند.
زیدی: بنده برای حل این مشکل شخصا به کمیسیون صنایع مجلس شورای اسلامی مراجعه کردم. حتی این موضوع را در هیئت رئیسه مجلس طرح کردم و قرار شد از طریق نائب رئیس مجلس موضوع ما به آقای ظریف وزیر محترم امور خارجه منتقل شد. این موضوع بنده را به همراه نامه‌ای در کارتابل وزیر امور خارجه قرار دادند تا در سفر آقای ظریف به ترکیه این موضوع پیگیری شود ولی نتیجه‌ای نگرفتیم. الان هم وزارت امور خارجه گفته است که این موضوع را در مذاکرات آینده با ترکیه حل می‌کنیم.
فارس: خب تا وقتی که مذاکرات آینده دوباره بین ایران و ترکیه انجام شود که دولت اصلا تغییر می‌کند.
زیدی: والا به ما این حرف را زدند. بنده نمیدانم چه مشکل سیاسی ایجاد شده که این اتفاق افتاده است ولی طبیعتا حل این مشکل وظیفه دستگاه دیپلماسی هست که باید در دستور کار قرار می‌دادند.
*33 واحد قیرسازی در شمال غرب در آستانه ورشستگی هستند
فارس: شما فرمودید که ۲۷ کارخانه قیرسازی در آذربایجان شرقی وجود دارند. کل کارخانه‌های قیرسازی شمال غرب چندتا است که به ممنوعیت صادرات به ترکیه دچار شده‌اند؟
زیدی: ۶- ۷ تا کارخانه قیرسازی نیز در آذربایجان غربی فعالیت می‌کنند. در مجموع ۳۴ شرکت قیرسازی در این منطقه هستند. ببینید کل مصرف قیر ایران سالانه ۲ میلیون تن است ولی تولید ما حدود ۶ میلیون تن قیر در سال است. لذا بر روی ۴ میلیون تن قیر مازاد باید برنامه صادراتی داشته باشیم. این واحدهای قیرساز در منطقه شمال غرب نیز با هدف صادرات سرمایه‌گذاری کرده‌اند ولی الان در آستانه ورشکستگی هستند. آن هم در شرایطی که کشور با بحران اشتغال مواجه است و از طرفی با توجه به تحریم‌ها به ارز حاصل از صادرات قیر در کشور نیازمند هستیم.
*دولت جدید مشکل ممنوعیت صادرات قیر به ترکیه را برطرف کند
فارس: در پایان اگر نکته‌ای باقی مانده است لطفا بفرمایید.
زیدی: واقعیت در دولت فعلی که برای حل مشکل ممنوعیت صادرات قیر از استان‌های شمال غربی کشور اقدام موثری انجام نشد ولی بنده از دولت سیزدهم که در هفته‌های آتی بر سر کار می‌آید تقاضا دارم از توان دیپلماتیک خود برای حل این مشکل استفاده کند. واقعا حیف است که علیرغم تولید قیر باکیفیت در ایران، قیر بی‌کیفیت عراقی‌ها با گازوئیل یارانه‌ای ایران و از طریق جاده‌های ایران به کشورهای هدف صادراتی قیرسازان ایرانی صادر شود و بازار را از ما بگیرند.
